ΛΟΓΟΙ ΚΑΙ ΠΑΡΑΙΝΕΣΕΙΣ ΑΓΙΟΥ ΠΟΡΦΥΡΙΟΥ ΤΟΥ ΚΑΥΣΟΚΑΛΥΒΙΤΗ

(από το έργο του «Βίος και Λόγοι», εκδ. Ι.Μ. Χρυσοπηγής)

Ζωή μες την Εκκλησία

Μέσα στην Εκκλησία που έχει τα μυστήρια που σώζουν, δεν υπάρχει απελπισία. Μπορεί να είμαστε αμαρτωλοί. Εξομολογούμαστε, όμως, μας διαβάζει ο παπάς κι έτσι συγχωρούμαστε και προχωρούμε προς την αθανασία, χωρίς καθόλου άγχος, χωρίς καθόλου φόβο.

Όταν αγαπήσομε τον Χριστό, ζούμε τη ζωή του Χριστού. Άμα αυτό, με τη χάρι του Θεού, το κατορθώσομε, τότε βρισκόμαστε σε μια άλλη κατάσταση, ζούμε μια άλλη κατάσταση ζηλευτή. Για μας δεν υπάρχει καμιά φοβία. Ούτε θάνατος, ούτε διάβολος, ούτε κόλασις. Όλα αυτά υπάρχουν για τους ανθρώπους που είναι μακράν του Χριστού, για τους μη χριστιανούς. Για μας που είμαστε χριστιανοί και κάνομε το θέλημά Του, εκεί –όπως το λέει- δεν υπάρχουν αυτά τα πράγματα.

…. Όποιος ζει τον Χριστό, γίνεται ένα μαζί Του, με την Εκκλησία Του. Ζει μια τρέλα! Η ζωή αυτή είναι διαφορετική απ’ τη ζωή των άλλων ανθρώπων. Είναι χαρά, είναι φώς, είναι αγαλλίαση, είναι ανάταση. Αυτή είναι η ζωή της Εκκλησίας, η ζωή του Ευαγγελίου, η Βασιλεία του Θεού. «Η Βασιλεία του Θεού εντός ημών εστιν» (Λουκ. 17, 21). Έρχεται μέσα μας ο Χριστός κι εμείς είμαστε μέσα Του. Και συμβαίνει όπως μ’ ένα κομμάτι σίδηρο που τοποθετημένος μες στη φωτιά γίνεται φωτιά και φως^. έξω απ’ τη φωτιά, πάλι σίδηρος σκοτεινός, σκοτάδι…. Όταν είμαστε με τον Χριστό, είμαστε μέσα στο φώς^. κι όταν ζούμε μέσα στο φως, εκεί δεν υπάρχει σκότος. Το φως, όμως δεν είναι παντοτινό^. εξαρτάται από μας. … Σκότος και φως δεν συμβιβάζονται. Ποτέ δεν μπορεί να έχομε σκοτάδι και φως συγχρόνως. Ή φως ή σκότος όταν ανάψεις το φως, πάει το σκότος.

Χωρίς το Χριστό ζεις μες στη θλίψη

Όταν δεν ζεις με τον Χριστό, ζεις μες στη μελαγχολία, στη θλίψη, στο άγχος, στη στενοχώρια. Δεν ζεις σωστά. Τότε παρουσιάζονται πολλές ανωμαλίες και στον οργανισμό. Επηρεάζεται το σώμα, οι ενδοκρινείς αδένες, το συκώτι, η χολή, το πάγκρεας, το στομάχι. Σου λένε: «Για να είσαι υγιής, πάρε το πρωί το γάλα σου, το αυγουλάκι σου, το βουτυράκι σου με δυό τρία παξιμάδια». Κι όμως, αν ζεις σωστά, αν αγαπήσεις τον Χριστό, μ’ ένα πορτοκάλι κι ένα μήλο είσαι εντάξει. Το μεγάλο φάρμακο είναι να επιδοθεί κανείς στη λατρεία του Χριστού. Τότε όλα θεραπεύονται. Όλα λειτουργούν κανονικά.

Φίλος μας είναι ο Χριστός

Τον Χριστό να Τον αισθανόμαστε φίλο μας: «Υμείς φίλοι μου εστε…» (Ιω. 15, 14). Σαν φίλο να τον ατενίζομε και να τον πλησιάζομε. Πέφτομε; Αμαρτάνομε; Με οικειότητα, αγάπη κι εμπιστοσύνη να τρέχομε κοντά Του. Όχι με φόβο ότι θα μας τιμωρήσει αλλά με θάρρος, που θα μας το δίδει η αίσθηση του φίλου. Να Του πούμε: «Κύριε, το έκανα, έπεσα, συγχώρεσέ με». Αλλά συγχρόνως να αισθανόμαστε ότι μας αγαπάει και μας συγχωρεί. Να μη μας χωρίζει απ’ τον Χριστό η αμαρτία. Όταν πιστεύομε πως μας αγαπάει και Τον αγαπάμε, δεν αισθανόμαστε ξένοι και χωρισμένοι απ’ Αυτόν, ούτε όταν αμαρτάνομε.

Ας Του ανοίξομε τη θύρα της ψυχής

Ο Χριστός κάθεται έξω απ’ τη θύρα της ψυχής μας και κρούει για να Του ανοίξομε, μα δεν μπαίνει μέσα. Δεν θέλει να εκβιάσει την ελευθερία, που ο ίδιος μας έχει δώσει. Το λέει στην Αποκάλυψη: «Ιδού έστηκα επί την θύραν και κρούω^. εάν τις ακούση της φωνής μου και ανοίξη την θύραν εισελεύσομαι προς αυτόν και δειπνήσω μετ’ αυτού και αυτός μετ’ εμού» (3, 20). Ο Χριστός είναι ευγενής. Στέκει έξω απ’ τη θύρα της ψυχής μας και χτυπάει απαλά. Αν του ανοίξομε, θα έλθει μέσα μας και θα μας δώσει τα πάντα, τον εαυτό Του, μυστικά, αθόρυβα.

Σκέπτομαι τον Χριστό όχι το θάνατο

Χριστέ μου, είσαι η αγάπη μου! Δεν σκέπτομαι το θάνατο. Ό,τι θέλει ο Κύριος. Εγώ θέλω να σκέπτομαι τον Χριστό. Ανοίξτε και σεις τα χέρια σας και ριχθείτε στην αγκαλιά του Χριστού. Τότε ζει μέσα σας. Κι όλο νομίζετε ότι δεν Τον αγαπάτε πολύ και θέλετε πιο πολύ να Τον πλησιάσετε και να είστε ένα μαζί Του. Περιφρονήστε τα πάθη, μην ασχολείσθε με τον διάβολο. Στραφείτε στον Χριστό. Για να γίνουν αυτά, χρειάζεται να έλθει η χάρις. «Η θεία χάρις, η πάντοτε τα ασθενή θεραπεύουσα και τα ελλείποντα αναπληρούσα».

Να ζητάμε μόνο τη σωτηρία της ψυχής

Στην προσευχή μας να ζητάμε μόνο τη σωτηρία της ψυχής μας. Δεν είπε ο Κύριος: «Ζητείτε δε πρώτον την Βασιλείαν του Θεού… και ταύτα πάντα προστεθήσεται υμίν»; (Ματθ. 6, 33). Εύκολα, ευκολότατα ο Χριστός μπορεί να μας δώσει ό,τι επιθυμούμε. Και κοιτάξτε το μυστικό: Το μυστικό είναι να μην το έχετε στο νού σας καθόλου να ζητήσετε το συγκεκριμένο πράγμα. Το μυστικό είναι να ζητάτε την ένωσή σας με τον Χριστό ανιδιοτελώς, χωρίς να λέτε «δώσ’ μου τούτο, εκείνο…». Είναι αρκετό να λέμε, «Κύριε Ιησού, ελέησόν με».

Δεν χρειάζεται ο Θεός ενημέρωση από μας για τις διάφορες ανάγκες μας. Εκείνος τα γνωρίζει όλα ασυγκρίτως καλύτερα από μας και μας παρέχει την αγάπη Του. Το θέμα είναι ν’ ανταποκριθούμε σ’ αυτή την αγάπη με την προσευχή και την τήρηση των εντολών Του. Να ζητάμε να γίνει το θέλημα του Θεού. Αυτό είναι το πιο συμφέρον, το πιο ασφαλές για μας και για όσους προσευχόμαστε. Ο Χριστός θα μας τα δώσει όλα πλούσια.

Ο άνθρωπος είναι ένα μυστήριο

Είναι ένα μυστήριο ο άνθρωπος. Φέρομε μέσα μας κληρονομικά αιώνων, όλο το καλό που βιώθηκε από τους προφήτες, τους αγίους, τους μάρτυρες, τους αποστόλους και κυρίως από τον Κύριο ημών Ιησού Χριστό. Αλλά επίσης και το κακό που υπάρχει στον κόσμο από του Αδάμ μέχρι σήμερα. Όλα είναι μέσα μας, και τα ένστικτα και τα πάντα, και ζητούν ικανοποίηση. Αν δεν τα ικανοποιήσουμε, κάποτε θα εκδικηθούν, εκτός και τα διοχετεύσουμε αλλού, στον ανώτερο, στον Θεό. Γι’ αυτό πρέπει να αποθάνομε κατά τον παλαιό άνθρωπο και να ενδυθούμε τον νέο. Αυτό ομολογούμε με το μυστήριο του βαπτίσματος… Δεύτερο βάπτισμα είναι η εξομολόγηση, με την οποία γίνεται η κάθαρση από τα πάθη, η απονέκρωση. Έτσι έρχεται η θεία χάρις μέσω των μυστηρίων.

Πως κερδίζεται η αληθινή ελευθερία

Η ελευθερία δεν κερδίζεται, αν δεν ελευθερώσομε το εσωτερικό μας απ’ τα μπερδέματα και τα πάθη. Κι αυτό βέβαια, μόνο συν Χριστώ γίνεται. Στον Χριστό είναι η χαρά. Ο Χριστός το πάθος το μεταβάλλει σε χαρά.

Αυτή είναι η Εκκλησία μας, αυτή είναι η χαρά μας, αυτό είναι το παν για μας. Και ο άνθρωπος σήμερα αυτό ζητάει. Και παίρνει τα δηλητήρια και τα ναρκωτικά, για να έλθει σε κόσμους χαράς^. αλλά ψεύτικης χαράς. Κάτι αισθάνεται εκείνη τη στιγμή και αύριο είναι τσακισμένος. Το ένα τον τρίβει, τον τρώει, τον τσακίζει, τον ψήνει. Ενώ το άλλο, δηλαδή το δόσιμο στον Χριστό, τον ζωογονεί., του δίνει χαρά, τον κάνει να χαίρεται τη ζωή, να νιώθει δύναμη, μεγαλείο.

Αυτή είναι η θρησκεία μας. Ύψος, μεγαλείο, χάρις, χαρά, αγαλλίασις! Πόσο τα ζούσε αυτά ο προφήτης Δαβίδ! Έλεγε: «Επιποθεί και εκλείπει η ψυχή μου εις τας αυλάς του Κυρίου» (Ψαλμ. 83,3). Τι ωραία!

Να μην αντιδράτε ή εκνευρίζεσθε …

Συμβαίνει να σας αναθέτουν εργασίες πέρα των ορίων των καθηκόντων σας. Δεν είναι σωστό ν’ αντιδράτε ή να εκνευρίζεσθε και να διαμαρτύρεσθε. Να τα θεωρείτε όλα σαν ευκαιρίες αγιασμού. Και κάτι ακόμη. Υπάρχει κι ένα άλλο κέρδος^. με το να σας αναθέτουν πολλή εργασία μαθαίνετε τον τρόπο όλης της δουλειάς, εξυπηρετείτε σε περισσότερες διακονίες, γίνεσθε πιο υπεύθυνοι. Παίρνετε γνώσεις, που ίσως χρειασθούν αργότερα. Αν σας αναθέτουν δουλειές πάνω από τις δυνάμεις σας, μπορείτε ωστόσο να πείτε, με ευγένεια βέβαια: «Συγχωρέστε με, δεν θα μπορέσω να κάνω αυτή την εργασία». Αλλά μπορείτε και να μη μιλήσετε και να σας βγει σε καλό όλος αυτός ο κόπος.

 Όλα με υπομονή να αντιμετωπίζονται

Είχε έλθει ένας μια φορά και μου έλεγε τα παράπονά του για την γυναίκα του.

-   Τόσο κουτός άνθρωπος είσαι; του λέγω.

-   Κουταμάρες είναι αυτά που λέω;

-   Μεγάλες κουταμάρες, λέω. Ετούτη εδώ, η γυναίκα σου, σ’ αγαπάει πολύ.

-   Ναι, αλλά μου κάνει αυτά …

-   Σου τα κάνει αυτά, για να σ’ αγιάσει, αλλά εσένα δεν κόβει το μυαλό σου. Εξοργίζεσαι και, αντί ν’ αγιάζεις, κολάζεσαι.

Αν είχε, όμως, υπομονή και ταπείνωση, δεν θα έχανε τις ευκαιρίες του αγιασμού. Είναι μεγάλο πράγμα, μεγάλη αρετή η υπομονή. Ο Χριστός είπε: «Άμα δεν έχετε υπομονή, θα χάσετε τις ψυχές σας^. για να τις κερδίσετε, πρέπει να έχετε υπομονή» (Λουκ. 21, 19). Η υπομονή είναι αγάπη και χωρίς αγάπη δεν μπορείς να έχεις υπομονή. Είναι, όμως, και θέμα πίστεως. Στην πραγματικότητα, είμαστε άπιστοι, γιατί δεν ξέρουμε πως τα φέρνει ο Θεός και μας απαλλάσσει από τις δυσκολίες.

Τα πάντα κατορθωτά με τη θεία χάρι

Με την θεία χάρι τα πάντα είναι κατορθωτά. Με την θεία χάρι οι μάρτυρες του Χριστού δεν καταλάβαιναν τους πόνους, που προξενούσαν τα μαρτύρια. Με την θεία χάρι όλα γίνονται ανώδυνα. Αυτόν τον τρόπο τον απαλό να χρησιμοποιείτε. Μην αγωνίζεσθε να διώξετε το σκοτάδι, το κακό. Δεν πετυχαίνετε τίποτα χτυπώντας το σκοτάδι. Βρίσκεσθε στο σκοτάδι και θέλετε να απαλλαγείτε; Εσείς τι κάνετε; Διώχνετε με δύναμη το σκοτάδι, το χτυπάτε, αλλ’ αυτό δεν φεύγει.

Θέλετε φώς; Ανοίξτε μια τρυπίτσα και θα έλθει μια ακτίνα του ήλου, θα έλθει το φως. Αντί να διώχνετε το σκοτάδι, αντί να διώχνεται τον εχθρό να μη μπει μέσα σας, ανοίξτε τα χέρια στην αγκάλη του Χριστού. Αυτός είναι ο πιο τέλειος τρόπος. Να μη πολεμάτε δηλαδή απευθείας το κακό, αλλά ν’ αγαπήσετε τον Χριστό, το φως Του, και το κακό θα υποχωρήσει.

Ταπείνωση είναι η εμπιστοσύνη στον Θεό

Η τελεία εμπιστοσύνη στα χέρια του Θεού, αυτή είναι η αγία εμπιστοσύνη. Η τελεία υπακοή στον Θεό χωρίς αντίρρηση, χωρίς αντίδραση, έστω κι αν ορισμένα πράγματα φαίνονται δύσκολα και παράλογα. Το άφημα στα χέρια του Θεού. Αυτό που λέμε στη θεία Λειτουργία τα λέγει όλα: «πάσαν την ζωήν ημών Χριστώ τω Θεώ παραθώμεθα». Το ίδιο και η ευχή που λέγεται μυστικά από τον ιερέα: «Σοι παρακατατιθέμεθα την ζωήν ημών άπασαν και την ελπίδα. Δέσποτα φιλάνθρωπε, και παρακαλούμεν σε και δεόμεθα και ικετεύομεν…». Σε Εσένα, Κύριε, τα αφήνομε όλα. Αυτή είναι η εμπιστοσύνη στον Θεό. Αυτή είναι η αγία ταπείνωση. Αυτή μεταμορφώνει τον άνθρωπο. Τον καθιστά θεάνθρωπο.

Πότε αρχίζει η αγωγή των παιδιών

Η αγωγή των παιδιών αρχίζει απ’ την ώρα της συλλήψεώς τους. Το έμβρυο ακούει και αισθάνεται μέσα στην κοιλιά της μητέρας του. Ναι, ακούει και βλέπει με τα μάτια της μητέρας. Αντιλαμβάνεται τις κινήσεις και τα συναισθήματά της, παρόλο που ο νούς του δεν έχει αναπτυχθεί. Σκοτεινιάζει το πρόσωπο της μάνας, σκοτεινιάζει κι αυτό. Νευριάζει η μάνα νευριάζει και αυτό. Ό,τι αισθάνεται η μητέρα, λύπη, πόνο, φόβο, άγχος κ.λπ., τα ζει και αυτό. Αν η μάνα δεν το θέλει το έμβρυο, αν δεν το αγαπάει, αυτό το αισθάνεται και δημιουργούνται τραύματα στην ψυχούλα του, που το συνοδεύουν σ’ όλη του τη ζωή. Το αντίθετο συμβαίνει με τ’ άγια συναισθήματα της μάνας. Όταν έχει χαρά, ειρήνη, αγάπη στο έμβρυο, τα μεταδίδει σ’ αυτό μυστικά.

Η ευθύνη της οικογένειας

Στην οικογένεια βρίσκεται μεγάλο μέρος απ’ την ευθύνη για την πνευματική κατάσταση ου ανθρώπου. Για να απαλλαγούν τα παιδιά από διάφορά εσωτερικά προβλήματα, δεν είναι αρκετές οι συμβουλές, οι εξαναγκασμοί, η λογική και οι απειλές. Μάλλον γίνονται χειρότερα. Η διόρθωση γίνεται με τον εξαγιασμό των γονέων. Γίνετε άγιοι και δεν θα έχετε κανένα πρόβλημα με τα παιδιά σας.

Η αγιότητα των γονέων απαλλάσσει τα παιδιά απ’ τα προβλήματα. Τα παιδιά θέλουν κοντά τους ανθρώπους αγίους, με πολλή αγάπη, που δεν θα τα φοβερίζουν, ούτε θα περιορίζονται ση διδασκαλία, αλλά θα δίδουν άγιο παράδειγμα και προσευχή. Να προσεύχεσθε οι γονείς σιωπηλά και με τα χέρια ψηλά προς τον Χριστό και ν’ αγκαλιάζετε τα παιδιά σας μυστικά. Κι όταν κάνουν αταξίες, να παίρνετε κάποια παιδαγωγικά μέτρα, αλλά να μην τα πιέζετε. Κυρίως να προσεύχεσθε.

Αγωγή χωρίς εξαναγκασμό

Δεν είναι αρκετό να είναι οι γονείς ευσεβείς. Πρέπει να μην καταπιέζουν τα παιδιά, για να τα κάνουν καλά με τη βία. Είναι δυνατό να διώξομε τα παιδιά απ’ το Χριστό, όταν ακολουθούμε τα της θρησκείας με εγωϊσμό. Τα παιδιά δεν θέλουν καταπίεση. Μην τα εξαναγκάζετε να σας ακολουθήσουν στην εκκλησία. Μπορείτε να πείτε: «Όποιος θέλει, μπορεί να έλθει τώρα μαζί μου ή αργότερα». Αφήστε να μιλήσει στις ψυχές τους ο Θεός. Η αιτία που μερικών ευσεβών γονέων τα παιδιά, όταν μεγαλώσουν, γίνονται ατίθασα κι αφήνουν και την Εκκλησία κι όλα τρέχουν αλλού να ικανοποιηθούν είναι αυτή η καταπίεση που τους ασκούν οι «καλοί» γονείς. Οι τάχα «ευσεβείς» γονείς, που είχαν τη φροντίδα να κάνουν τα παιδιά τους «καλούς χριστιανούς», μ’ αυτή την αγάπη τους, την ανθρώπινη, τα καταπίεσαν κι έγινε το αντίθετο. Πιέζονται, δηλαδή, όταν είναι μικρά τα παιδιά κι όταν γίνουν 16, 17 ή 18 χρονώ, φθάνουν στο αντίθετο αποτέλεσμα.

Προσεύχομαι να γίνω καλός

Δεν προσεύχομαι να με κάνει ο Θεός καλά. Προσεύχομαι να με κάνει καλό. Είμαι βέβαιος ότι ο Θεός το ξέρει ότι πονάω. Προσεύχομαι, όμως, για την ψυχή μου, να μου συγχωρέσει τα παραπτώματά μου…. Θα αφήσω τον Θεό να κανονίσει. Το μόνο που κάνω είναι να προσπαθώ να γίνω καλός. Αυτά να εύχεσθε για μένα. Η χάρις του Θεού με κρατάει. Προσπαθώ να δίνομαι στον Χριστό, να πλησιάζω τον Χριστό, να ενώνομαι με τον Χριστό. Αυτό επιθυμώ, δεν το έχω όμως κατορθώσει – δεν το λέω αυτό από ταπείνωση. Αλλά δεν χάνω το θάρρος μου προσεύχομαι να συγχωρέσει ο Θεός τις αμαρτίες μου…

Άμα θέλεις να φιλοσοφήσεις…

Άμα θέλεις να φιλοσοφήσεις, όλα θα τα ρίχνεις στον κακό εαυτό σου και θα ταπεινώνεσαι πάντοτε. Είναι ταπείνωση να πιστεύεις ότι όλοι είναι καλοί. Κι αν ακούεις για κάποιον κάτι αρνητικό, να μην το πιστεύεις. Όλους να τους αγαπάεις και να μην σκέπτεσαι για κανέναν κακό και για όλους να προσεύχεσαι. Δεν θέλεις άλλη φιλοσοφία. Η καρδιά του κενόδοξου δεν μπορεί να ταπεινωθεί. Όταν τον ελέγχουν ή νουθετούν, αντιλέγει έντονα, ενώ όταν τον επαινούν και τον κολακεύουν, φέρεται άπρεπα. Ό,τι και να του πεις, εννοεί να υπερηφανεύεται. Ασχολείται και περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό του. Αντίθετα, ο αμαρτωλός που μετανοεί κι εξομολογείται βγαίνει από τον εαυτό του.

Η ομορφιά της φύσεως μας οδηγεί στη μεγάλη Αγάπη, τον Χριστό.

Να χαίρεσθε όσα μας περιβάλλουν. Όλα μας διδάσκουν και μας οδηγούν στον Θεό. Όλα γύρω μας είναι σταλαγματιές της αγάπης του Θεού. Και τα έμψυχα και τα άψυχα και τα φυτά και τα ζώα και τα πουλιά και τα βουνά και η θάλασσα και το ηλιοβασίλεμα και ο έναστρος ουρανός. Είναι οι μικρές αγάπες, μέσα απ’ τις οποίες φθάνομε στη μεγάλη Αγάπη, τον Χριστό. Τα λουλούδια, για παράδειγμα, έχουν τη χάρη τους, μας διδάσκουν με το άρωμά τους, το μεγαλείο τους. Μας μιλούν για την αγάπη του Θεού. Σκορπούν το άρωμά τους, την ομορφιά τους σε αμαρτωλούς και δικαίους.

Απόσπασμα από την «διαθήκη» του

Ο κόσμος με πήρε από καλό και όλοι με φωνάζουνε ότι είμαι άγιος. Εγώ όμως αισθάνομαι ότι είμαι ο πιο αμαρτωλός άνθρωπος του κόσμου. Όσα ενθυμόμουνα βεβαίως τα εξομολογήθηκα, αλλά γνωρίζω ότι για αυτά που εξομολογήθηκα με συγχώρησε ο Θεός, αλλά όμως τώρα έχω ένα συναίσθημα ότι και τα πνευματικά μου αμαρτήματα είναι πάρα πολλά και παρακαλώ όσοι με έχετε γνωρίσει να κάνετε προσευχή για μένα, διότι και εγώ, όταν ζούσα, πολύ ταπεινά έκανα προσευχή για σας... και πάντα εύχομαι τα πνευματικά μου παιδιά να αγαπήσουν τον Θεό, που είναι το πάν, για να μας αξιώσει να μπούμε στην επίγειο άκτιστο Εκκλησία Του.

Γιατί από εδώ πρέπει να αρχίσουμε. Εγώ πάντα είχα την προσπάθεια να προσεύχομαι και να διαβάζω ύμνους της Εκκλησίας, την Αγία Γραφή και τους βίους των Αγίων μας και εύχομαι και εσείς να κάνετε το ίδιο…

(4/17 Ιουνίου 1991)

«Εάν τε αποθνήσκωμεν, του Κυρίου εσμέν»

Δεν με απασχολεί πόσο θα ζήσω κι αν θα ζήσω. Αυτό το έχω αφήσει στην αγάπη του Θεού. Συμβαίνει πολλές φορές να μη θέλει κανείς να θυμάται το θάνατο. Είναι γιατί επιθυμεί τη ζωή. Αυτό είναι, από μία άποψη, ένδειξη της αθανασίας της ψυχής. Όμως, «εάν τε ζώμεν, εάν τε αποθνήσκωμεν, του Κυρίου εσμέν» (Ρωμ. 14,8). Ο θάνατος είναι μία γέφυρα που θα μας πάει στον Χριστό.